Сынып жетекшілік ететін 8 «А» сынып оқушыларымен бірлесе отырып, біраз ақпараттар жинадық. Ауылдағы бірқатар Ұлы Отан соғысының отты жылдарына қатысқан аталарымыз жайлы ақпараттарды біріктірдік. Халықтың басына туған қиын-қыстау, сұрапыл кезеңдегі тылдағы еңбеккерлердің өміріндегі бел-белестеріне шолу жасай отырып, қазіргі кездегі көзі тірі Әлдибекова Ұлтуар апа мен Мәнкеева Бәтима апамен кездесуді жоспарладық.
1941-1945 жылдардағы сұрапыл соғыстың 1418 тәулікке созылғаны бәрімізге белгілі.
Шабуыл жасаспау туралы (23 тамыз 1939 ж) Совет Одағымен жасаған келісімді бұзып, фашистік Германия 1941 жылы 22 маусымда соғыс жарияламастан КСРО аумағына басып кірді. Ұлы Отан соғысы осылай басталған.
Соғыстың сипаты - Германия тарапынан бұл соғыс агрессиялық, жаулап алушы, әділетсіз соғыс, ал Совет Одағы тарапынан әділетті өз жерін қорғаған, азаттық Отан соғысы болды
Отан соғысы жылдары 1 миллион 200 мың қазақстандықтар аттанды.
70-ке жуық ел қатысып, 65 миллионнан астам адам өз өмірлерін қиды.
Солардың ішінде Алматы облысы Райымбек ауданы Жылысай ауылынан 135 ауылдас-тарымыз жастайынан соғысқа аттанып, солардың жартысы соғыс даласында жер жастан-ды. Қаншамасы жат жерде, ормандарда көмусіз қалды.
1916 жылы Қасымбаев Сыдыбай 1941 жылы әскерге алынып, Орлов қаласының маңындағы алғашқы ұрысқа, 1942 жылы шілде айында қазақтың 15-ші атқыштар полкінің құрамында Сталинградты қорғауға қатысқан. Осы ұрыстардың бірінде жеңіл жарақат алып, Қазан қаласындағы госпитальда емделіп шығып қайтадан Сталинград майданында екінші рет өте ауыр жараланыпты. Он бір ай емделген Сыдыбай ата соғысқа жарамсыз болып, елге бірінші дәрежелі Даңқ орденімен бірнеше медальдармен оралады.
«Октябрь» колхозында жұмыс істеп жүрген 19 жасар Әлдибеков Балқамбай ата Отан қорғауға 1942 жылы қыркүйек айында шақырылыпты.
- Соғысты құдай басқа бермесін! От пен оққа оранған жер мен ел. Ұрыста
небір боздақ қыршыннан қиылса, фашистер бейкүнә үлкен-кішіні де аямады, атып, асып жатты. Жан түршігерлік жағдай, - деп Ұлы Жеңістің 60 жылдығы қарсаңында жүздескен Т.Сәрсенұлымен болған сұқбатында атап көрсетіпті Балқанбай ата. ( «Автоматшы Балқамбай Әлдибеков» мақаласында)
Майданда Курск доғасында араласып дұшпанның бетін қайтарған атамыз 1944 жылы Брянскіні босатуда жараланған. Госпитальда емделіп шыққан соң туған еліне қайтып келді.
Майданда автоматшы болып , ерен ерлігімен көзге түскен Балқамбай ата 11 медаль, Отан соғысы орденімен марапатталған. Кейін «Еңбек ардагері» медалі қосылды.
Майдангер атамыз Шалағызов Тыныбай 1942 жылы жиырма жасында біраз әзірліктен өткен соң жаяу әскер құрамына алынған. Қаруы - қол пулеметімен алғашқы ұрысы Украин майданына кірген. Харьков қаласының маңында жаумен шайқасты. Алғашқы қорғаныста болып, бірте-бірте жаудың бетін қайтарып отырған. Шабуылға шығып, одақ жерін жаудан тазартып, Европаның талай елін басқыншылардан азат етті. 1945 жылдың басында жараланып, ауылға оралған. Атамыздың омырауы «Отан соғысы» орденімен, Жуков және мерекелік медальдарымен толған. («Майдангер ата» Қ.Нурданбек)
Өксікбайұлы Әбікен ата 1906 ж туылған . Ақ қыстық Жайын деген руынан Ақсақал деген қарияның қызына құда түсіп айттырып алған. 1925 жылы Жаркенттегі пед.училищені бітіріп, Нарынқол ауданындағы Портсъезд елді мекенінде мұғалім болып тұрғанында дүниеге Әсия апа мен Болат аға өмірге келеді. Әбікен ата 1941 жылы 9 айлық бала Болатты Таубалды қарияға асырауға беріп, аға міне Болат сізге аманат. Өлсе о дүниеде кездесерміз, тірі болса сіз осы баланы өсіріп тәрбиелеңіз –деп жақын туысына беріп, жары Жібекке қызы Әсияны тапсырып соғысқа кетеді. 1944 жылы «қара қағаз» келді, қай майданға қатысып, қай жерде жерленгені белгісіз.
Төлендиев Құнанбай қариядан Ықын, Нұри, Қайрат деген ұлдары болған деп қара шаңырақтың келіні Әмірбекова Орынша татеміз білгенін айтты.
Ықын ата Майлы мектебінде білім алып, сауатты өте көркем жазуды білген. Шешесі ерте қайтыс болып, әкесі қарт кісі болғандықтан ерте үйленген. 1937-1939 ж әскер қатарына алынып, 1939 жылы Фин соғысына, 1941 жылы Ұлы Отан соғысында Брест қамалына дейін барған. Бүкіл жас ғұмырын майданда өткізген Ықын ата өзінің сауаттылығымен майдандағы достарының үйлеріне хат жазып берген. Ықын атамен бірге ағасы Нұри соғысқа қатысып, хабарсыз кеткен.
Осы кісілермен қатар ауылдан Әлмерек атаның ұрпақтары: Абдраманов Асан, Абдраманұлы Шәми, Зікірия Абдраұлы, Арықпанұлы Серкебай, Ақшалұлы Умбетжан, Әбдрахманов Нұрбай, Батырбекұлы Оразалы, Байбақбайев Нүсіпбек, Байбасщаев Нұрбай, Бітіұлы Танабек, Дінасылов Дәмен, Дінәсилов Әшім, Жапаұлы Дәулетбақ, Жылангөзов Нұрғазы, Жолдасбайұлы Омарбек, Жаманшалов Бейсенбай, Зікірияұлы Әкімхан, Күзембаев Уәли, Қарағожаев Қадір, Қойранбайұлы Ақынбай, Қорғанбаев Мәдірайым, Қиқымұлы Ескендір, Қиқымов Жұмабек, Маманов Нұрғазы, Манабайұлы Тәжібай, Мекебайұлы Сатылған, Терлікбайұлы Сман, Абсаттаров Сарсенқұл, Сыдықжанов Умбетбай, Смағұлұлы Диханбай, Нұрғазыұлы Үркінбай, Теміржанұлы Оқас, Отаров Нұрғали, Өмірұлы Әбен, Өміров Мұқамәди, Бітеұлы Қасымжан, Нарынбайұлы Ұлдахан, Қиқымұлы Майлыбек, Байасилов Тасыр, Садықанұлы Әуезбек, Отыншиев Әшім, Қарынбайұлы Боқай, Манкеұлы Қалысбек, Сымайылов Әшір, Тілеужанұлы Молдақын, Тлеуғабылұлы Нұрдаулет, Садықанұлы Әлтан, Тоқтасынов Айтақын, Артықұлы Сыбанқұл, Көнекбайұлы Нүсіп, Өксікбайұлы Майтыбай, Жылангөзұлы Нұрбек, Батырбеков Абдрахман, Көлбасов Фазылжан, Байбақбаев Керім, Рахымұлы Тұрғынбай, Намазбеков Әлім, Ізбасаров Қабай аталарымыз аман-есен ауылға оралды.
Содан бері қырғын соғысқа қатысқан аталарымыз бұл өмірден шетінен кетті.
Соғыстың алғашқы күндерінен Қазақстан майдан арсеналына айналып, майдан мен тылды қару – жарақпен, оқ – дәрімен, азық – түлікпен қамтамасыз етуші аймақ болды.
Соғыс жылдарында тылда еңбек еткен жұмысшылар ерлігі аңызға айналды.
Тыл майданы соғыс майданынан кем соққан жоқ. Аштан көз жұмғандар да көп кездесті. Жап-жас балалар жұмыс басында ұйықтап, ояна салып, шаруаға жегілетін.
Қазіргі кездегі ауылдық ақсақалдар алқасының төрағасы, ауданның «Құрметті азаматы» Таубалдиев Болат ағаның бастамасымен ауыл ақсақалдарының қолдауымен Ұлы Жеңістің 65 жылдығына орай «Ешкім ұмытылмайды" деген белгі қойылды. Ескерткіште соғысқа қатысқан, колхоз кезінде ұйымдасқан Жылысай, Максим Горький, Октябрь, Шыбышы колхоздарынан аман-есен келген ардагерлер мен тылда еңбек еткен апаларымыз бейнесі тұр.
Алғашқы ұйымдасқан «Октябрь» колхоз бастығы болып Есбай ұлы Сыбанқұл келеді. Көп қиындық көрген Сыбанқұл атам 1890 жылы өмірге келген.
[ Жетісу газеті. 18 маусым 1997 жыл «Берекенің беташары» мақаласынан үзінді ] Көрнекті мемлекет қайраткері, халқымыздың адал ұлы Ораз Жандосов Кеген аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болған жылдары одан көп үйреніп, тәрбиесінде болады. Осы аудандық партия комитетінде нұсқаушылық қызмет атқарады. Қанды қол, арам пиғылды адамдар Ораз ағаға жала жауып қылмыскер деп кінә тапқанда тұзақтың бір ұшы біздің әкеміздің мойнына түседі. (Халық жауы) құйыршығы деп түрмеге қамап қояды. Сөйтіп ол 2 жылға уақыт сарсаңға түсіп, зобалаңды бастан кешеді.(1937ж) Сол күндері емшектегі сәбиін абысындарына тапсырып шешем Кенжехан әр есікті қағып, әділдік іздейді. Ораз ағаны да өз күйеуі Сыбанқұлды да кінәсіз екенін дәлелдейді. Бұл істе әсіресе шешем Кенжехан еңбек сіңірді.
Анықтап кететін жағдай осы өңірдегі Октябрь, Социалистік Қазақстан, Сталин деп аталатын қолхоздардың бірінде бастығы болса, бірде ферма меңгерушісі болып қызмет атқарған – деп Кеңес әкем мақаласында жазыпты.
Жібек апа, Бақаева Дариға, Өтешова Гүлжамила, Нестай апа, Ажар апа, Несіпті апа, Талжын апалар сол Октябрь колхозында түрлі жұмыстар істеді.
Ағасы Майемгенов Нұржікей «халық жауы» болғаннан кейін әкем Майемгенов Бағашарды, Қағазбайды, Намазбайды соғысқа алмай қойғандығын қазіргі ұрпағы Бағашаров Қуандық айтып берді. Бағашар ата 1935 жылы Москваға колхозшылардың ІІ съезіне делегат болып барған.
Әкем Бағашарды Украйнаға Донбасқа трудармияға алып кетіп, сол жерде шахтада бригадир болған, 1944 жылы оралады. Кенжеқыз ападан Тельман, Мария, Карл деген балалары бар.
Бағашардың үлкен ұлы Тельман 6-8 жасында жеңешесінің (шешесінің) орнына күндіз тырмақ тартып, бау байлап, егін орған. Сол кездері жүнді екі уақыт қырқады. Қырқылған жүнді керекті жеріне тасып апарып береді екен.Осыдан кейін жеңешесі Кенжеқызды колхоздың басқа жұмыстарына ауыстырып жіберген.
Тельман атамның жары 7 бала өсірген Қарлығаш апамда 6 жасынан жұмысқа кіріскен. Әкесі Жарқынбек соғысқа барып 1,5 жылдан кейін бір аяғынан жараланып оралады. Хантәңір баурайында Жарғұлақ деген жерде алтын өндіретін кені болды. 40 түтіні бар мекенде қыз-қыз қайнаған жұмысты істеп, жұмысшылардың бәрі барақта жатты. Бронмен қазылған алтынды 60 есекке басып ирек жолмен алып шығады. Ойын баласы құммен ойнағандай астаушамен (лоток) үйілген құмды алып, құмды суға шайқай береді. Түйірдей кейде шегедей алтындар астаушаның түбінде қалады. Астаушадағы алтынды Нұрилла шешесіне апарса, ол кісі Роменке деген орысқа өткізеді.
Ал қыста соғыстағы кісілерге шешеміз тон тігеді. Тонның қалын жерлерін машинаға жүретіндей етіп жұқалап қырқып беремін. Бригадир келіп тігілген тондар мен қолғаптарды алып кететінін Қарлығаш апам айтып берді.
Қарақойшы, Сабырбек, Мәмежан, Бекетай, Бөртібаев Көшімбай Әбілқасым, Көбенов Көшімбай, аталар таңның атысы күннің батысына дейін шешелеріне көмек көрсеткен.
Осы аталған колхоздарда Жантелиева Күлихан, Әбділбаева Зейнетхан, Мысаханқызы Әсемжан, Азамбекқызы Үрімхан, Игібайқызы Сақып, Ақшалкеліні Бүбіхан, Асылбек келіні Қази, Өксікбайкеліні Жібек, Аблахитова Қантай, Андабаева Әшіхан, Такенова Әйімхан, Қайыпқызы Бұлыш, Балабаева Ажархан, Көшкінова Данышпан, Есімбекова Жұпар, Берменбайкеліні Нестай, Маманова Бағила, Әйтебекқызы Тұрсын, Дәкенқызы Рыс, Жақабай келіні Дариға, Өтешкеліні Күлжамила, Таубалды келіні Тілебала, Намазбекова Бәлижан, Бікірова Күлжамила, Абдіқасова Ұлжалғас, Дәуталиева Қалиша, Қазымбекқызы Шайбала, Кұтпанова Момаш, Нүсіпбекқызы Бүбіхан, Баймолдаева Әлимпия, Әбдраманова Сағат,Нұржанова Қашымхан, Әлдибекова Дина, Қасымбаева Әбзихан апаларымыз 15-35 жастағы қыз келіншектер түнгі ұйқыларын төрт бөліп қажымай, талмай еңбек етті. «Басқа түссе баспақшыл» дегендей, бойы өсіп бұғанасы қатпаған соғыс кезіндегі ауыртпалықты көтерген балалар Омарбеков Тұрған, Мамытов Бекетай, Мұқаев Тұрғынбек, Укеев Тоқтар, Солтанбекова Күлипа, Құныпияева Ұятхан, Мырзабекова Қоңыржан 5-8 жаста еді.
Әкелері мен ағалары тегіс соғысқа аттанғанда Білісбек ата он бес жаста еді. Аталар мен әкпе-аналар бірге жер жыртып, егін егіп, шөп шапты. Астық орып, қырман сыпырды. Арба айдап, астық тасыды. Қабырғамыз қайысса да қабағымыз шытылмады. Өйткені кеудемізде елімізге тұтқиылдан опасыздықпен басып кірген жауға деген кек қайнайтын. Жүрегімізде Жеңіске деген сенім лаулайтын. Ұлы Жеңіске барынша үлес косқан Білісбек ата «Еңбегіміз бағаланды» деп «Еңбектегі ерлігі үшін» медалімен марапатталды.
Дәумет пен Жамиланың отбасында 21 баланы дүниеге әкеліп, «Шешек» деген аурудан балалары өліп, солардың ішінен Күлдархан апа тірі қалған. Содан қазіргі Жалаңаш ауылындағы Арықбаев Жазылбек деген кісіге тұрмысқа шығады. 25 жасында 1941 жылы жары соғысқа кетіп қызы Қорланмен қалады. Ері соғысқа аттанғаннан кейін үйлері өртеніп, жағдайы болмағасын әке-шешесінің қолына оралған. Алғаш байлардың мал-мүлкін тәлкілеп колликтивтендіруге қатысқан. Күндіз екі қос атпен арба шегіп май тасып, түнде майдандағы солдаттарға шұлық пен қолғап тоқыды.
Өксікбайұлы Әбікен атаның жары Жібек апа Әсиямен бірге ел қатарлы барлық шаруашылықтарға араласты. Жібек апаның Болат ағадан кейін Саулаубай, Қанат, Саят деген бауырлары ерді.
Егізекқызы Шайші апаның інісі Рыскелді мен сіңілісі Рысжан әке-шешесінен ерте айырылып, жетім қалады. 1939 жылы Намазбекұлы Әліммен отау құрып, Жылысай ауылына қоныс аударысымен 1941 жылы Ұлы Отан соғысына аттанады. Өмірдің ауыртпалығына қың етпей көтеруге тура келді. Ерге бергісіз еңбек ете жүріп, бауырларын оқытып, тәрбиесіне де баскөз болды.
Құнанбаева Ажар апа қайын атасы Төлендиев Құнанбай екеуі ауылда бір атар қой бағып, тылдың нағыз қиындығын басынан өткерген. Қойдан төл алып, майданға ет, жүн дайындап «Бәрі де майдан үшін» деп аянбай тер төккен.
«Етіміз көп, тұз жоқ, аяғымызда күш жоқ» - деп күрсінуші еді. Үкіметтің бір атар қойын (саны белгісіз) қырқуға ауылдан қыз-келіншектер келетін. 15-35 жастағы қыз-келіншектер қой қырқып жатып өз көңілдерін өздері көтеріп, ән мен бастап әннің аяғы ән екені, жоқтау екені белгісіз соғыс құрғыр бәріне қанағат. Қара суды тыныш ішсек екен - деп отыратын апа. Ажар апаның құдай қосқан қосағы 40 жыл қырғыннан тірі келгеніне тәубешілік жасаушы еді. Бүгін бар майдандағы досым ертең жоқ. Қызыл қырғынды ұрпақтарыма көрсетпесін. Адамның жанынан Отанның одан да тәтті екенін айтудан бір тынбайтын.
Қызылордадағы балалар үйінде тәрбиеленген Аблахитова Қантай 1920 жылы( өз айтуы бойынша) ата-анасынан көз жұмып қалған екен. ПЗО-ға алып кеткен жерінен фашистерден қарағай басқан машинаға, қарағайлардың ортасына екі қыз баланы тығып өткізіп жіберген. Екі қыздың бірі Қантай апа қайдан қайда келгендерін білмей қалған. Киген көйлектерінің етегіне машинадағы қар еріп, қатып қалған. Өте қиын күн кешкенін - апаның өз аузынан естіген баласы Амантай мен келіні Ақмарал айтып отырады. Қой бағудан бастап, тыл еңбегі кезінде дән егіп, бастырудан жалықпаған еңбеккор апа 1941-1945 жылдар кезінде Максим Горький, Октябрь колхоздарында әр салада жұмыстарға белсене араласқан.
Ауылда біреудің үйінде жүрген жерінен 1948 жылы біреудің бір тал ұлы Аблахитов Нұрахманға қосылып 13 ұрпақ әкелген Қантай апа «Октябрь Революциясы» орденімен марапатталған.
Нарынбаева Оңласын апа 1939 жылы өмірлік жары Нарынбаев Ұлдаханға тұрмысқа шығып, еңбекті қой бағудан бастаған. 1941-1946 жылы аралығында Жалаңаш – Саты ауылында тылда еңбек еткен. Соғыстан кейін колхоздың 1 атар қойын бағып, әр 100 саулықтан 115-120 дан қозы алған. Ұлы жеңістің 40-50-60 жылдық медалдарымен марапатталған.
Осы жиналған ақпараттардан кейін біздің сынып екіге бөлініп, Ұлтуар апа мен Бәтима апаға кездесуге бардық.
Ұлтуар апамен кездесу үшін Еренбай Бек-Ұлан, Әбдіқалық Ерлан, Кемелжан Қуат, Көшімбай Еңлік, Нүсіпбек Мұхит, Мергенбай Тимур, Нұрғайып Жазира, Жұмабай Ержан, Батырхан Рамазан, Қуандық Ақтоты, Тельман Дінмұхамед, Иманбек Бекарыс барды. Бізді баласы Құралбек күтіп алды. Немерелерінің қызығын көріп отырған апа балаларды көріп куанып қалды. Апамыздың өз аузынан естіген әңгіме барған балалардың көңіліне үлкен ой қалдырды. Апа әңгімесін бастағанда, барған оқушылар берген сұрақтарының жауабын алып отырды.
Әлдибекова Ұлтуар апаның 10 жастан асқан кезінде әкесі Нұрлыбек соғысқа кетіпті. Тоғызбұлақ ауылында анасы Шолпан 14-15 сиыр сауатын доярка болды. Орта меркі шет меркіде бұзауды сіңілісі Сайлаухан екеуі бағып, бұзауды айдап келіп жілісіне байлап береді. Емізіп қойса ұрсады, ал өлтіріп қойса төлейсін деп бәле (Жәутікбай ақырып ұрсатын) жасайды. Сауған сүтін сеператорға тартады. Майын шыжғырып, 7-8 ақ флягтармен майданға Жәутікбай деген фермер жіберіп отырды. Бір шыныға айран құйып, бетіне бидай шашып береді соны ішіп аламыз да бұзауды бағуға кетеміз. Сүтті ірітіп қайната берсе шәй болады екен соны ішеміз. Қыста сиырды базға қамайды. Баздың қиын шығарамыз. Жазда «Екіаша» жайлауына малды жаяу айдап барамыз. Аяғымызға тікен кіреді, тас батады. Қанайды соның өзінде малдың артынан қалмай жүріп еңбек еттік деп көзіне жас алды Ултуар апа. Ақ самайлы үлкен анадан оқушылар қолдарын жайып батасын алып, қайттық.
Екінші топтағы Бакытғали Бекнұр, Қарақойшы Сырым, Жұмабай Камшат, Иманбек Ақерке, Шөкен Назгүл, Ұпан Алтынаймен бірге Еңлік, Ақтоты, Жазира қиямет-қайым қиындықтарды жеңе білген кешегі тыл еңбеккері Мәнкеева Батима апаның сол жылдардағы тыныс-тіршілігі қандай болғанын сұрауға бардық.
Бір әкеден үлкені Қалысбек інілері Білісбек, Береке және үш қыз екен. Шалым Қалысбек майданда жүріп пленге түсіп, үсті бастынан саутамдық жоқ әбден қиыншылықпен оралды. Таудан шалғымен шөпті шауып өзігбенен тасыдық. Сенабазда престеп жинаған. Шөп жинайтын талканың үстіне мініп жүрдік. Қырманда жұмыс істедік. Сабанның арасында, бидайдың үстінде көз шырымын алдық. 13 жаста Батима апамен Бәлижан, Шәйші, Оңласын, Сағат, Жұпар, Пиян, Алимпия бәріміз шамның жарығымен жүнді иіреміз. түнімен отырып қолдарына бір салалы, бес салалы қолғап, аяқтарына шұлық тоқыдық. Жүнісжан деген фермер үйден келіп тоқылған қолғап, шұлықтарды алып кететін. Қыста Ойтөшкеде екі ауызды уйде (қазіргі Жұмабайдың Ғазизы тұрған үй) тұрдық. Отынды өзім таудан әкеліп, көнді ойып, сабан жақтық. Апамен естелікке суретке түсіп, дастарханынан дәм тартық.
Тыл еңбеккерлерінің еңбекқорлық, елжандылық, отаншылдық қасиеттерін дәріптеп, жас ұрпаққа үлгі ету үшін осы кездесулер себеп болды. Ыңғайын тауып, ұйымдастыра білсе, жастарды қазақстандық патриотизмге баулудың бұл да бір жолы емес пе?
«Тылдағы еңбек болмаса, майданда жеңіс те болмас еді» деген болатын хас батырымыз Бауыржан Момышұлы.
Ұлы Жеңістің 70 жылдығына орайластырып, соғыс жылдарындағы тылдағы қазіргі Жылысай ауылының бірқатар ата-апаларымыздың қажырлы еңбектерін де естен шығармай, міндетті түрде жазуды жөн деп көрдік.
Себебі бүгінде Жылысай ауылында Ұлы Отан соғысына қатысқан майдангер-солдаттардың бәрі өмірден өтті, ал тыл ардагерлеріміз саусақпен санарлықтай сиреп қалды.
Сыбанқұлова Разия Сатбайқызы
